چگونه فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» ساخته مصطفی عقاد به اثری ماندگار مبدل شد؟  

تینو: فیلم محمد رسول الله (ص) فیلمی پر از داستان و اکشن با دو سکانس جنگی مفصل و مفصل است تلاش کارگردانی که علیرغم محدودیت ها سعی در ساخت فیلمی جذاب از پیامبر اسلام داشت، طرح عقد مبنی بر عدم نمایش چهره پیامبر و جایگزینی دوربین و زاویه دید به جای رسول خدا موثر و مؤثر بود. بدون دیدن چهره حضرت محمد (ص) حضور پیامبر در طول فیلم احساس می شود.
فیلم «محمد رسول الله (ص)» الگویی برای سینمای دینی ایران شد و تحت تأثیر فیلم مصطفی عقاد کارگردان فیلم «سفیر» فریبرز صالح در اوایل دهه 1360 قرار گرفت. این تأثیر را می توان در برخی از سریال های تلویزیونی مذهبی مشاهده کرد. عقاد تصریح کرد: برای پرداختن به زندگی ائمه نباید چرخ را از نو اختراع کرد و برای تاثیرگذاری و جذابیت باید قهرمان داشت و برای مخاطب قصه گفت. ضمن بیان درست داستان و تلاش برای سرگرم کردن آن، اگر کارگردان طهارت داشته باشد و وظیفه هنری خود را به درستی انجام دهد، حس و حال معنوی نیز به فیلم راه پیدا می کند.

1
مصطفی عقاد از لحظه ای که تصمیم به ساخت فیلمی درباره پیامبر اسلام گرفت تا اکران فیلم محمد رسول الله (ص) روزهای سختی را سپری کرد. او واقعاً معتقد بود که برای تولید یک فیلم بین المللی درباره اسلام باید از بازیگران برجسته بین المللی استفاده کرد. آنتونی کوئین و ارین پاپاس با این منطق به ستاره های آکد تبدیل شدند. بقیه بازیگران اکثراً حرفه ای هالیوود بودند. مصطفی عقاد پشت دوربین به سراغ بهترین های هالیوود رفته است و جک هیلیارد، مدیر فیلمبرداری فیلم، سابقه همکاری با دیوید لین را دارد و برای پل روی رودخانه کوای برنده اسکار شده است. یکی دیگر از اعضای گروه دیوید لین موریس ژار بود که به عنوان چهره اسکار با تجربه ساخت موسیقی با مضمون عربی در «لارنس عربستان» به فیلم پیوست. همه گروه ها جزو بهترین های هالیوود بودند، اما هیچ شرکتی حاضر به پرداخت هزینه های تولید فیلمی درباره پیامبر اسلام نبود. مشکل بعدی جلب رضایت محافل اسلامی بود تا اینکه در روزهای پایانی ساخت فیلم مدام اخباری مبنی بر نارضایتی آنها منتشر می شد و حتی گفته می شد کشورهای اسلامی آمادگی نمایش فیلم را ندارند.

2
کویت و عربستان در ابتدا با سرمایه گذاری موافقت کردند، اما به دلیل مخالفت وهابیت و علمای تندرو از آن خارج شدند. مراکش تا نیمه تمام با این پروژه همراه بود، اما پس از آن شکست خورد. در نهایت معمر قذافی حاکم لیبی به شرط اینکه العکد پس از این کار فیلمی از عمر المختار بسازد، اجازه داد بقیه فیلم در لیبی فیلمبرداری شود. مصطفی عقاد بعدها درباره سختی‌های ساخت فیلمش گفت: «ما در مراکش مشغول فیلمبرداری بودیم و نیمی از فیلم را تمام کرده بودیم که از ملک‌حسن تماس گرفتم کنفرانس اسلامی در رباط اگر هنوز مشغول فیلمبرداری «پیام» بودند، شاه خجالت می‌کشید و من می‌دانستم که کنفرانس برایش مهم‌تر از فیلم است و در آن زمان ملک فیصل پادشاه قدرتمندی بود و به ما گفتند که شما دارید. 3 روز برای ترک مراکش واقعا مشکل بود برای 3 روز، دکوراسیون، مناظر و همه چیز… اما ما سعی کردیم به بسیاری از جاها برویم، حتی اروپا، اسپانیا، مالت و قبرس. همه پاسخ ها “نه” بود و تنها جایی که باقی مانده بود، دستور دادم تمام تجهیزات را در کشتی بگذارند و در بندر منتظر بمانند و چند صحنه را به او نشان دادم کار و بعد پرسیدم که مشکل چیست و او گفت که این فیلم باید ادامه پیدا کند و مسئولیت تمام کردن آن را پذیرفت.

3
فیلم محمد رسول الله (ص) در سال 1977 در سراسر جهان اکران شد و پس از نمایش در آمریکا، در برخی از کشورهای اسلامی نیز به نمایش درآمد، کشورهایی که در زمان ساخت فیلم با تاسیس آن موافقت نکرده بودند. شرکتی که در آن فیلمی در مورد پیامبر اسلام (ص) پخش می شد البته برای مثال در پاکستان ایراداتی برای نمایش فیلم وجود داشت، اما فیلم مصطفی عقاد آنقدر قانع کننده بود که چند کشور اسلامی مخالف نمایش آن بودند. .
جالب اینجاست که ایران یکی از کشورهایی بود که نمایش این فیلم را ممنوع کرد. در واقع در زمان پهلوی دوم به دلیل مخالفت ها و شبهاتی که برخی از علما و مراجع در زمان تولید این اثر مطرح کردند، ارائه عمومی «محمد رسول الله (ص)» مناسب نبود.
عقاد بعدها گفت: «زمانی که انقلاب شد، شنیدم که نمایش فیلم همچنان در ایران ممنوع است، او افزود: «شنیدم که اذان این فیلم با اذان شیعیان سازگاری ندارد و به همین دلیل است. اینها البته شایعه و شایعه بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محمدزاده که یک تاجر علاقه مند به سینما بود، نسخه انگلیسی و عربی فیلم را خرید و به ایران آورد.
به روایت جمال امید در جلد دوم «تاریخ سینمای ایران» به نقل از روابط عمومی بنیاد هنر در اسلام، نسخه‌ای از این فیلم برای بنیان‌گذار انقلاب نمایش داده شد و پس از اعلام موافقت وی، فیلم به نمایش درآمد. خریداری و در اختیار عموم قرار گرفت. امام (ره) پس از مشاهده متن عربی فیلم محمد رسول الله (ص) از طریق ویدئو، اجازه خرید آن را برای نمایش در ایران دادند. طبق ماجرا برای خرید نسخه انگلیسی و عربی این فیلم 10 میلیون تومان ارز هزینه شد و در نهایت برای دوبله به استودیو کار فیلم ارسال شد.
حمید مجتهدی، فیلمبردار و مستندساز قدیمی و از دوستان و نزدیکان مصطفی عقاد که می گوید خود جزو گروه دوم فیلمبرداری «محمد رسول الله (ص)» بوده است، سال ها بعد ماجرا را این گونه بازگو می کند: قبل از دوبله فیلمنامه توسط جوانی که نامش را به خاطر نمی آورم (حسین شیگان) نوشته شده بود بعد از آن کار را به عنوان مدیر دوبلاژ به منوچهر اسماعیلی سپردم و خودم نظارت کامل بر آن داشتم.
منوچهر اسماعیلی به عنوان ناظر دوبلاژ به یکی از شگفت انگیزترین آثار دوران حرفه ای خود دست یافت و از بهترین و مناسب ترین گویندگان استفاده کرد. رابیک منصوری با گروه های اصلی که مجتهدی با خود به ایران آورده بود، فیلم را در استودیو میکس و ضبط کرد. به نظر می رسد مراحل میکس فیلم 40 روز به طول انجامید و افراد کوشا فیلم را با خود به لندن بردند تا مراحل چاپ به پایان برسد و اگر خطایی در میکس وجود داشت، اصلاح می شد.
در واقع حساسیت خاصی نسبت به اکران عمومی فیلم مصطفی عقاد در ایران وجود دارد. مجتهدی بعداً گفت: منصوری آنقدر میکس را خوب اجرا کرد که رئیس استودیویی که در لندن از آن بازدید کردم، گفت که میکس آنقدر خوب اجرا شده که نتوانستم هیچ اصلاحی روی آن انجام دهم.
سرانجام در بهمن ماه سال 58 و در سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، این فیلم برای کارگردانان، شخصیت های انقلابی و سیاسی در سینما فرهنگ اکران می شود و پس از آن پروانه نمایش عمومی دریافت می کند. در آن زمان سینماها بسیار آشفته و شلوغ بود اما در عین حال فیلم مصطفی عقاد برای تماشاگران نمایش داده شد و با استقبال تماشاگران مواجه شد. در فروردین 1359 فیلم مصطفی عقاد یکی از موفق ترین فیلم های اکران است، فیلمی که پیش از اکران در تلویزیون بارها در تهران و شهرستان ها به نمایش درآمد و مورد توجه قرار گرفت.