روایت یک دهه شصتی از عمق زمین | قنات ها چگونه حفر شدند؟

تینو – الهام مصدقی راد: از 13 سالگی نزد پدر و پدربزرگش کار و تحصیل کرد. از 24 سالگی نزد برادرانش استاد مهدی و استاد حسین دهستانی درس خواند و وقتی به 35 سالگی رسید قصد داشت از جهاد کشاورزی گواهینامه پل کاری بگیرد که تایید استاد دهستانی را اعلام کردند. معلم به دانش آموزی که ده سال تجربه با او کسب کرده است مهر تایید می دهد. گوشی من با همه سختی ها و سختی های کار در کانال و زندگی در عمق چند ده متری، عاشقانه آن را دوست دارد و در حالی که خودش روزهای کودکی اش را بالای کانال سپری می کرد، گاهی 7 سالگی اش را می گرفت. احمد رضا پیر با او کانال می گیرد تا نتیجه وضو گرفتن اجدادش را ببیند و قدر آب را بداند. او می گوید: «وقتی به آب در اعماق زمین می رسیم، آرامشی به من دست می دهد که باعث می شود تمام سختی ها را فراموش کنم.» و شاید گوشی من آخرین نسلی باشد که گنجینه های گرانبهایی از دانش نامدار و خاص ایرانیان را آموخته و اسرار یکی از بزرگترین و قدیمی ترین دستاوردهای هزاران ساله مردم این سرزمین را در خود محفوظ نگه داشته است. قفسه سینه شاهکاری که به واسطه دستگاه های مدرن می میرد و فراموش می شود.

آیا کانال هنوز در حال حفر است؟

الان نه اما جدای از احیای قنات ها، «آماده سازی» نیز در حال انجام است. این بدان معنی است که در صورت لزوم، کانال پیش حفر شده در همان سطح ادامه می یابد. در حال حاضر با همکاری استاد دهستانی در ساخت کانال زین آباد کار می کنیم.

در گروه حفر کانال چند نفر هستند؟ وظایف آنها چیست؟

معلم یا معلمی باشید که معلم و رهبر گروه است و تجربه بیشتری نسبت به دیگران دارد. با تمام امور کانال و مسیر و خاک آشناست و در قدیم همین استاد کار حفاری را انجام می داد. پشت سرش فردی به نام گلبند در حال ریختن گل در سطل بود و دیگری سطل پر از گل را از طناب چاه پایین می کشید و به قلاب می زد که به آن مردار کش می گفتند. دو نفر بالای چرخ چاه می ایستادند و چرخ را می چرخاندند و وقتی سطل می آمد یکی از آنها گل ها را از داخل سطل خالی می کرد. گاهی به جای دو نفر، یک نفر را کنار چرخ می گذارند و با بلند شدن سطل، چرخ را با طناب می بندند و سطل را خالی می کنند. اکنون از بالابر استفاده می شود و به جای زباله از دستگاهی استفاده می شود که 4 تا 5 سطل را با هم بلند می کند.

بنابراین ورود تکنولوژی باعث حذف افراد شده است.

بله، البته، چون دیگر کسی برای ایجاد کانال وجود ندارد، تکنولوژی جای آنها را گرفته است.

به جز آسانسور چه ابزار و وسایلی را عوض کردید؟ آیا روش حفر کانال تغییر کرده است؟

کار کلی یکسان است، اما ابزارها کمی متفاوت هستند. حالا از تبر برای حفاری استفاده نمی کنند. در عوض از بدنه هیلتر استفاده شده است. یا به جای چرخ چاه از تراکتور یا بالابر برقی استفاده می شود. در گذشته از چراغ های پیه برای روشنایی مسیر کانال استفاده می کردند، اکنون از لامپ های باتری دار استفاده می کنند. در گذشته مسیر مستقیم را با کمک چراغ قوه تعیین می کردند اما اکنون استفاده از قطب نما برای حفر مسیر صاف و مستقیم رایج شده است که البته ما از آن استفاده نمی کنیم.

چرا

قطب نما در زمین های حاوی آهن به درستی کار نمی کند و ممکن است خطایی در آن وجود داشته باشد. به کمک همین تنظیم نور و سایه که به آن «حقیقت» می گویند، صراط مستقیم به وضوح مشخص می شود. خودمان متوجه می شویم که آیا رواق و گذرگاه کانال را مستقیم و مستقیم حفر کرده ایم یا خیر.

اگر کانال به صورت کج حفر شود آیا برای حرکت آب مشکلی پیش می آید؟

نه جریان آب مشکلی نداره فقط زحمت رو زیاد میکنه چون کار پیچ میخوره. به ازای هر ده متر یک نیم متر اضافی به مقنی می دهند و از همه مهمتر اصالت مقنی در تردید است.

پرداخت بلندگوهای کانال چگونه است؟

در گذشته کرایه سازنده معمولاً جو و گندم بود و سهم معلم و شاگرد متفاوت بود که توسط صاحبان کانال و کسانی که از آب آن استفاده می کردند پرداخت می کردند. امروز هم هر دو مالک سهم می پردازند و جهاد کشاورزی و اداره منطقه مبلغی را می پردازند تا قنوات حفظ شود و ساکنان آن منطقه با مشکل آب مواجه نشوند. عموماً درمقایسه با خوانندگانی که زحمت می کشند، درآمد خوبی ندارند، اما برکت دارد. استاد دهستانی همیشه بر حلال بودن عوارض کانال تاکید می کند و می گوید باید دو سطل دیگر خالی کنید تا پولتان کاملا حلال شود و مجبور به پرداخت کانال نباشید.

برای کانال از کلماتی مانند کانال مرده، کانال زنده یا کانال استفاده می شود. چرا از او توصیفات انسانگونه استفاده می کنید و به چه معنا هستند؟

با توجه به اهمیت کانال و آب. زندگی پیرامون آب شکل می گیرد و آب در آن نقش حیاتی و مهمی دارد. مجرای مرده به معنای مجرای خشک و بدون آب است و کانال زنده به معنای مجرای آب است. تعمیر و نگهداری پولی است که صاحبان و ذینفعان کانال برای نگهداری کانال ها به آن ها می پردازند. اصطلاحی هم داریم به نام عروس کانال؛ در گذشته اگر کانال خشک و کم آب می شد، یکی از دختران را به عقد او در می آوردند و کانال دوباره زنده و فعال می شد.

گویندگان در نزد مردم چه جایگاهی دارند؟

جایگاه آنها بسیار ارزشمند بود و افراد قابل اعتمادی بودند. آنها آب را اداره می کردند و آب تمیز و پاکیزه بود و مردم به آنها اعتماد داشتند. بارها مجبور می شدند برای حفر مسیر کانال وارد خانه مردم شوند و اگر چنین اعتمادی وجود نداشت، هیچکس اجازه نمی داد خواننده چند روزی در خانه آنها بماند.

الان هم همینطوره؟

حالا دیگر خواننده ای وجود ندارد، اما مردم به معلمان و خواننده های قدیمی و با تجربه احترام می گذارند. الان به جای مقنی، کارگران افغانی کار خوب انجام می دهند که طبیعتاً به آداب و رسوم کارگران کانال آب ایران پایبند نیستند و سابقه کاری شان با ما یکی نیست. حفر چاه های عمیق یکی از دلایل افت کانال های آب است.

این چاه ها چه آسیب دیگری به کانال های آب وارد کردند؟

سطح آب را پایین آوردند و تمام آب را از آن خارج کردند و به همین دلیل بسیاری از کانال ها مشکل آب داشتند و در نهایت خشک یا کم آب شدند.

آیا آبی که در کانال جریان دارد به تدریج کثیفی های کف را از بین نمی برد؟

آب کانال به آرامی و به آرامی حرکت می کند، بنابراین خاک کف مسیر شسته نمی شود. هر چه شیب کمتر باشد حرکت آب کندتر است و این شیب در مناطق مختلف متفاوت است. برخی به آبی که به آرامی و آرام حرکت می کند که در واقع شیب کمتری دارد کانال ماده و کانالی که شیب بیشتری دارد و صدای آب بلندتری دارد را کانال نر می گویند. هر چه سطح آب بالاتر باشد کانال ساکت تر و هر چه سطح آب کمتر باشد صدای کانال بلندتر می شود.

چگونه در آن اعماق نفس می کشی؟

تنفس در عمق چاه دشوار است اما در برخی از چاه هایی که دی اکسید کربن تولید می کنند از تقویت کننده استفاده می شود و به همین دلیل اکثر آمپلی فایرها دچار تنگی نفس می شوند.

مغنی از کجا می دانست که می توان در اینجا کانالی حفر کرد؟

مسیری که آب از طریق آن به مزرعه می رسد باید شیب دار باشد. ابتدا یکی دو حلقه چاه را با نام چاه حدس می زدند تا ببینند کدام یک به آب می رسد سپس بر اساس چاه صحیح مسیر را مشخص کرده و ادامه می دهند.

آیا مسیر کانال توسط تقویت کننده تعیین می شود یا جریان آب؟

مگنی. اما مغنی ​​آبراه ها و دامنه های هر منطقه را به خوبی می شناسد. آنها حتی می دانند که کدام مکان های زیرزمین آب شیرین و کدام مکان ها آب نمک دارند.

آیا سخنرانان فعلی تجربه سخنرانان گذشته را دارند؟

تعداد بلندگوها کم است، نسل قدیم از کار افتاده و نسل جدید نیامده است و خلاء ایجاد شده است. در صورت وجود، آنها کارگران افغانی هستند که در حال توسعه فاضلاب هستند و هیچ تجربه ای در حفر کانال های آب ندارند.

آیا در شرایط و زندگی امروزی می توانیم از دانش متکلمان بهره مند شویم؟

بله در حفاری های فاضلاب می توان مسیر و شیب زمین و … را توضیح داد. در برخی شهرها شبکه فاضلاب درست کردند اما پس از مدتی آب در برخی خانه ها بالا رفت. دلیل این اتفاق این بود که شیب جاده مشخص نبود. اما آیا تا به حال شنیده اید که آب کانال در جایی بالا بیاید؟ 200 متر را بدون خطا وصل می کنیم. ممکن است زمان بیشتری طول بکشد، اما نتیجه همیشه درست است.

چرا داستان هایی در مورد برخی از کانال ها وجود دارد؟ مانند کانال شهر گناباد که گفته می شود جنیان آن را ساخته اند.

کار فراتر از ظرفیت انسان همیشه با داستان ها و افسانه ها همراه است. شهر گناباد یک کانال بسیار عمیق است و در سراسر جهان ثبت شده است، شاید به دلیل عمق زیاد آن، این داستان در مورد آن ساخته شده است. در گذشته برای رسیدن به آب همه زحمت ها را می کشیدند و با کمترین امکانات تلاش می کردند. گاهی که می گفتم امروز 3 ساعت کار کردم، پدربزرگم می خندید و می گفت 2 تا 7 ساعت در کانال کار کردیم و بعد از آن رفتیم کشاورزی. حتی به گفته معلمان با تجربه، کانال در ماه رمضان بهتر کار می کرد زیرا آنها وقت صرف غذا نکردند و به جای آن کار می کردند.

چرا صبح زود سر کار می روید؟

به خاطر همین عقیده است که می گفتند اول صبح روز را تقسیم می کنند. برای استاد دهستانی زود شروع به کار مهم است. تابستان ها ساعت پنج صبح کنار کانال هستم و در زمستان حدود هفت صبح که می رسم استاد دهستانی با وجود سنش پیش من آمده است.

کانالی که در حال حاضر روی آن کار می کنید زین آباد نام دارد. دلیل انتخاب این نام چیست؟

گویا صاحب اصلی این کانال زنی به نام زینب بوده است. کانالی هم داریم به نام شیرین و او داستانی دارد. می گویند شرین دختری بود که مرد می خواست با او ازدواج کند. شیرین معتقد است که شرط ازدواج این است که کانالی را که به مزرعه اش می رسد آبیاری کند، پس مرد به عهد خود عمل می کند و کانال را فعال می کند و آن را پر از آب می کند، سپس با شیرین خانم ازدواج می کند و به همین دلیل به آن کانال شیرین می گویند. برخی از قنوات یزد و کرمان هم نام دارند و بین آنها اخوت است و علت آن این است که از یزد برای حفر قنوات به کرمان می رفتند.

آیا افرادی هستند که به کانال ها آسیب می رسانند؟

بله، به خصوص در گذشته و با توسعه چاه ها، عده ای به بهانه اینکه کانال آب ندارد تا مجوز چاه بگیرند، مسیر کانال را بستند. گاهی اوقات این افراد سرنوشت خوبی پیدا نمی کنند.

چرا با وجود سختی کار و نبود بیمه راه پدر و پدربزرگتان را ادامه دادید؟

اگرچه کار روی کانال سخت و طاقت فرسا است و استرس جسمی زیادی دارد، اما وقتی کارتان تمام می شود و کانال به آب می رسد آرامش پیدا می کنید و این سختی ها را فراموش می کنید.

آداب تجارت در کانال می رود

سینگر لباسی کاملا سفید با کلاه سفید می پوشد که داخل آن یک لایه پنبه دوخته شده است تا در حین کار خاک روی سرشان نریزد. لباس سفید را انتخاب کنید زیرا نشانه پاکی و پاکی است و چون آب مردم را تامین می کند پس لباس آنها باید تمیز و پاک باشد. همچنین به دلیل حوادثی که در حین کار و داخل کانال برایشان پیش آمد و فوت تعدادی از آنها لباس سفید به عنوان نمادی از آخرت به تن کردند. استادان قدیم معتقد بودند که باید پاک و پاک بود و در کانال و کنار آب حضور داشت. آنها معتقدند حضور افراد غیر مذهبی باعث خشک شدن کانال می شود. قنوت و قناعت و کانالیزی در هم می آمیزد و قاریان کار خود را با بسمله و توسل آغاز می کنند تا نتیجه کار و تلاششان شاد باشد. قناعت، تسلیم نشدن در حین کار و نگهداری صحیح از وسایل و ابزار آنها نیز از دیگر آداب کار قنات بود که اساتیدی چون الدهستانی همچنان بر آن اصرار دارند. کارگران کانال می دانستند که باید غذای گرم و مقوی بخورند تا انرژی کافی برای کار داشته باشند و از طرفی تعادل را حفظ کنند تا دمایشان در ته چاه بالا نرود و انرژی از دست ندهند. در گذشته افراد نقابدار زبان خاصی داشتند که فقط بین خود به اشتراک می گذاشتند تا اسرار کارشان فاش نشود. وقتی گفتنددستگاهیعنی سطل پر از گل آماده است، آن را بالا بکشید و گاهی در یک روز صدها بار نام خدا در دل کانال به زبان می آید.